کد مطلب:1769 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:508
(3) روش شناسی علم اخلاق
عالمان مسلمان اخلاق، كتاب های اخلاقی خویش را به شیوه های مختلفی تالیف كرده اند. برخی از آنها سعی كرده اند با شناخت انسان از طریق حكمت و فلسفه، كمال او را شناسایی كنند و پس از آن راه های رسیدن به آن كمالات را نشان دهند.
روش این دسته از نویسندگان، روش فلسفی است؛ یعنی راه تشخیص درستی قضایایی كه در این آثار آمده است روش قیاسی و فلسفی است. اگر بخواهیم این گونه آثار را بررسی كنیم و درستی و نادرستی مطالب آن را تشخیص دهیم باید از روش عقلی و فلسفی استفاده كنیم از این نمونه كتاب ها می توان به «تهذیب الاخلاق و طهارة الاعراق» نوشته ابن مسكویه و «اخلاق ناصری» اثر خواجه نصیرالدین طوسی اشاره كرد.
در این گونه كتاب ها مباحث فلسفی مطرح در كتاب النفس مبنای كار است. ابتدا با استفاده از آن چه فیلسوفان درباره نفس انسان و اقسام و قوای آن گفته اند كمال هر یك از قوای نفس شناخته می شود و سپس راه های دستیابی به آن كمالات معرفی می شود. مباحثی همچون: سعادت، فضیلت، رذیلت، اعتدال، شجاعت، عفت، حكمت، عدالت و... مباحث اصلی این كتاب هاست.
دسته ای دیگر از آثار اخلاقی، از روش عرفانی پیروی می كند. در این گونه اثار، دیدگاه عارفان درباره انسان و جهان مبنای كار است یعنی مقدمات و پیش فرض های مباحث اخلاقی، از عرفان نظری اخذ و سپس نشان داده می شود كه انسان با طی كدام مراحل و منازل می تواند به غایت وجودی خود برسد. روش تشخیص درستی و نادرسی مطالب این كتاب ها روش عرفانی است برای نقد و بررسی این گونه آثار از دو روش می توان استفاده كرد:
روش نخست این است كه پیش فرض های آنها را كه باید در عرفان نظری اثبات شوند بررسی كنیم و ببینیم كه آیا این سخنان با مطالب اثبات شده در عرفان نظری تناقض دارند یا نه.
روش دوم این است كه شخص از طریق تجارب عرفانی خود، مدعی شود كه مثلا آن چه در فلان كتاب به عنوان منزلی از منازل طریقت معرفی شده است نادرست است و یا بگوید منازل و مراحل دیگری وجود دارد كه شخص با طی آن منازل، آسان تر به حالات و مقامات معنوی دست می یابد. برخی كتاب های اخلاقی نیز در این دسته قرار می گیرند مانند: «منازل السائرین» و «صد میدان» اثر خواجه عبداللَّه انصاری و «اوصاف الاشراف» نوشته خواجه نصیر الدین طوسی.
دسته دیگری از آثار اخلاقی، از روش نقلی پیروی كرده اند نویسندگان این آثار به جای طرح بحث های فلسفی یا عرفانی به قرآن و روایات معصومین رجوع كرده اند در این آثار آیات و روایاتی كه درباره موضوعات اخلاقی است دسته بندی و تنظیم شده اند نویسندگان این آثار پرسش های اخلاقی خود را از طریق رجوع به آیات و روایات پاسخ می دهند به این ترتیب این گونه آثار را باید در درجه اول نوعی كتاب روایی و در درجه بعد نوعی تفسیر و شرح الحدیث بدانیم. روش این آثار نقلی است و برای تشخیص درستی مطالب آنها نیز باید درستی اسناد روایات را بررسی كرد و آن گاه درباره تفسیر آیات و دلالت روایات وارد در این كتاب ها به داوری پرداخت. كتاب هایی همچون: «محجة البیضاء» اثر فیض كاشانی «ارشاد القلوب» نوشته دیلمی و «اخلاق محتشمی» از خواجه نصیرالدین طوسی از این قبیل هستند.
برای ان كه از مزایای همه این روش ها برخوردار شویم بهترین شیوه این است كه در تشخیص وظایف اخلاقی خویش به همه این منابع مراجعه كنیم. به ویژه با توجه به غنی بودن مجامع روایی از احادیث اخلاقی و با توجه به این كه معصومین سرچشمه های دانش و هادیان امت به سعادت دنیا و آخرت هستند. استفاده از راهنمایی های ایشان بسیار مغتنم و غفلت از رهنمودهای ایشان خسرانی بزرگ و كفران نعمت است؛ در حالی كه پیروی از مكتب معصومین شكر نعمت، كوتاه كرده راه و اطمینان به درستی طریق است بنابراین اگر معارف اخلاق اسلامی را می خواهیم باید به ایشان رجوع كنیم و بدانیم كه راهنمای حقیقی، معصومین هستند.
بموالاتكم علمنا اللَّه معالم دیننا و اصلح ما كان فسد من دنیانا (6)
به دوستی و پیشوایی شما خداوند معالم دین را به ما آموخت و خرابی های دنیایمان را درست كرد.
بكم یسلك الی الرضوان و علی من جحد ولایتكم غضب الرحمن (7)
به سبب شما راه بهشت و خشنودی خدا پوئیده می شود و خشم خداوند مهربان بر منكر ولایت شماست.
همچنین استفاده از تجارب كسانی كه راه كمال را با پیروی از دستورات اسلام طی كرده اند مفید است و بهره بردن از تجارب آنان احتمال خطا را در طی مسیر كمال كمتر می كند. البته بدون شك نمی توان توصیه های هر كس را تنها به این دلیل كه خود ادعای سیر و سلوك و كشف و شهود می كند پذیرفت؛ بلكه باید این توصیه ها را به كتاب و سنت عرضه كرد و از طریق سنجش عقلی سره و ناسره آن را از هم شناخت و آن گاه به آن عمل نمود.
به طور خلاصه باید بگوییم هر یك از روش های مذكور، ویژگی ها و مزایای خود را دارند و بهتر است میان این مزایا تا حد ممكن جمع كرد.
سؤالات
عالمان اخلاق از چه روش هایی در كتب اخلاقی خویش بهره جسته اند؟ با ذكر نمونه های اثر آنها را بنویسید؟
2 - توضیح دهید استفاده از روش فلسفی در علم اخلاق یعنی چه؟
3 - به كارگیری روش عرفانی و نقلی را در علم اخلاق توضیح دهید؟
4 - روش تشخیص درستی و نادرستی مطالب كتب اخلاقی كه از روش عرفانی برخوردارند چیست؟
--------------------------------------------------------------------------------
پی نوشتها
6 - زیارت جامعه كبیره.
7 - همان.
روش این دسته از نویسندگان، روش فلسفی است؛ یعنی راه تشخیص درستی قضایایی كه در این آثار آمده است روش قیاسی و فلسفی است. اگر بخواهیم این گونه آثار را بررسی كنیم و درستی و نادرستی مطالب آن را تشخیص دهیم باید از روش عقلی و فلسفی استفاده كنیم از این نمونه كتاب ها می توان به «تهذیب الاخلاق و طهارة الاعراق» نوشته ابن مسكویه و «اخلاق ناصری» اثر خواجه نصیرالدین طوسی اشاره كرد.
در این گونه كتاب ها مباحث فلسفی مطرح در كتاب النفس مبنای كار است. ابتدا با استفاده از آن چه فیلسوفان درباره نفس انسان و اقسام و قوای آن گفته اند كمال هر یك از قوای نفس شناخته می شود و سپس راه های دستیابی به آن كمالات معرفی می شود. مباحثی همچون: سعادت، فضیلت، رذیلت، اعتدال، شجاعت، عفت، حكمت، عدالت و... مباحث اصلی این كتاب هاست.
دسته ای دیگر از آثار اخلاقی، از روش عرفانی پیروی می كند. در این گونه اثار، دیدگاه عارفان درباره انسان و جهان مبنای كار است یعنی مقدمات و پیش فرض های مباحث اخلاقی، از عرفان نظری اخذ و سپس نشان داده می شود كه انسان با طی كدام مراحل و منازل می تواند به غایت وجودی خود برسد. روش تشخیص درستی و نادرسی مطالب این كتاب ها روش عرفانی است برای نقد و بررسی این گونه آثار از دو روش می توان استفاده كرد:
روش نخست این است كه پیش فرض های آنها را كه باید در عرفان نظری اثبات شوند بررسی كنیم و ببینیم كه آیا این سخنان با مطالب اثبات شده در عرفان نظری تناقض دارند یا نه.
روش دوم این است كه شخص از طریق تجارب عرفانی خود، مدعی شود كه مثلا آن چه در فلان كتاب به عنوان منزلی از منازل طریقت معرفی شده است نادرست است و یا بگوید منازل و مراحل دیگری وجود دارد كه شخص با طی آن منازل، آسان تر به حالات و مقامات معنوی دست می یابد. برخی كتاب های اخلاقی نیز در این دسته قرار می گیرند مانند: «منازل السائرین» و «صد میدان» اثر خواجه عبداللَّه انصاری و «اوصاف الاشراف» نوشته خواجه نصیر الدین طوسی.
دسته دیگری از آثار اخلاقی، از روش نقلی پیروی كرده اند نویسندگان این آثار به جای طرح بحث های فلسفی یا عرفانی به قرآن و روایات معصومین رجوع كرده اند در این آثار آیات و روایاتی كه درباره موضوعات اخلاقی است دسته بندی و تنظیم شده اند نویسندگان این آثار پرسش های اخلاقی خود را از طریق رجوع به آیات و روایات پاسخ می دهند به این ترتیب این گونه آثار را باید در درجه اول نوعی كتاب روایی و در درجه بعد نوعی تفسیر و شرح الحدیث بدانیم. روش این آثار نقلی است و برای تشخیص درستی مطالب آنها نیز باید درستی اسناد روایات را بررسی كرد و آن گاه درباره تفسیر آیات و دلالت روایات وارد در این كتاب ها به داوری پرداخت. كتاب هایی همچون: «محجة البیضاء» اثر فیض كاشانی «ارشاد القلوب» نوشته دیلمی و «اخلاق محتشمی» از خواجه نصیرالدین طوسی از این قبیل هستند.
برای ان كه از مزایای همه این روش ها برخوردار شویم بهترین شیوه این است كه در تشخیص وظایف اخلاقی خویش به همه این منابع مراجعه كنیم. به ویژه با توجه به غنی بودن مجامع روایی از احادیث اخلاقی و با توجه به این كه معصومین سرچشمه های دانش و هادیان امت به سعادت دنیا و آخرت هستند. استفاده از راهنمایی های ایشان بسیار مغتنم و غفلت از رهنمودهای ایشان خسرانی بزرگ و كفران نعمت است؛ در حالی كه پیروی از مكتب معصومین شكر نعمت، كوتاه كرده راه و اطمینان به درستی طریق است بنابراین اگر معارف اخلاق اسلامی را می خواهیم باید به ایشان رجوع كنیم و بدانیم كه راهنمای حقیقی، معصومین هستند.
بموالاتكم علمنا اللَّه معالم دیننا و اصلح ما كان فسد من دنیانا (6)
به دوستی و پیشوایی شما خداوند معالم دین را به ما آموخت و خرابی های دنیایمان را درست كرد.
بكم یسلك الی الرضوان و علی من جحد ولایتكم غضب الرحمن (7)
به سبب شما راه بهشت و خشنودی خدا پوئیده می شود و خشم خداوند مهربان بر منكر ولایت شماست.
همچنین استفاده از تجارب كسانی كه راه كمال را با پیروی از دستورات اسلام طی كرده اند مفید است و بهره بردن از تجارب آنان احتمال خطا را در طی مسیر كمال كمتر می كند. البته بدون شك نمی توان توصیه های هر كس را تنها به این دلیل كه خود ادعای سیر و سلوك و كشف و شهود می كند پذیرفت؛ بلكه باید این توصیه ها را به كتاب و سنت عرضه كرد و از طریق سنجش عقلی سره و ناسره آن را از هم شناخت و آن گاه به آن عمل نمود.
به طور خلاصه باید بگوییم هر یك از روش های مذكور، ویژگی ها و مزایای خود را دارند و بهتر است میان این مزایا تا حد ممكن جمع كرد.
سؤالات
عالمان اخلاق از چه روش هایی در كتب اخلاقی خویش بهره جسته اند؟ با ذكر نمونه های اثر آنها را بنویسید؟
2 - توضیح دهید استفاده از روش فلسفی در علم اخلاق یعنی چه؟
3 - به كارگیری روش عرفانی و نقلی را در علم اخلاق توضیح دهید؟
4 - روش تشخیص درستی و نادرستی مطالب كتب اخلاقی كه از روش عرفانی برخوردارند چیست؟
--------------------------------------------------------------------------------
پی نوشتها
6 - زیارت جامعه كبیره.
7 - همان.